inilah serat wedhatama yang bisa kita petik pelajaran
 
1
 
Mingkar mingkuring angkara,
Akarana karanan mardi siwi,
Sinawung resmining kidung,
Sinuba sinukarta,
Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung
Kang tumrap neng tanah Jawa,
Agama ageming aji.
 
Meredam nafsu angkara dalam diri,
Hendak berkenan mendidik putra-putri
Tersirat dalam indahnya tembang,
dihias penuh variasi,
agar menjiwai hakekat  ilmu luhur,
yang berlangsung di tanah Jawa (nusantara)
agama sebagai “pakaian” kehidupan.
 
 
2
 
Jinejer neng Wedatama
Mrih tan kemba kembenganing pambudi
Mangka nadyan tuwa pikun
Yen tan mikani rasa,
yekti sepi asepa lir sepah, samun,
Samangsane pasamuan
Gonyak ganyuk nglilingsemi.
 
Disajikan dalam serat Wedhatama,
agar jangan miskin pengetahuan
walaupun sudah tua pikun
jika tidak memahami rasa sejati (batin)
niscaya kosong tiada berguna
bagai ampas, percuma sia-sia,
di dalam setiap pertemuan
sering bertindak ceroboh memalukan.
 
 
3
 
Nggugu karsaning priyangga,
Nora nganggo peparah lamun angling,
Lumuh ing ngaran balilu,
Uger guru aleman,
Nanging janma ingkang wus waspadeng semu
Sinamun ing samudana,
Sesadon ingadu manis
 
Mengikuti kemauan sendiri,
Bila berkata tanpa dipertimbangkan  (asal bunyi),
Namun tak mau dianggap bodoh,
Selalu berharap  dipuji-puji.
(sebaliknya) Ciri orang yang sudah memahami  (ilmu sejati) tak bisa ditebak
berwatak rendah hati,
selalu berprasangka baik.
 
 
4
 
Si pengung nora nglegawa,
Sangsayarda deniro cacariwis,
Ngandhar-andhar angendhukur, Kandhane nora kaprah,
saya elok alangka longkanganipun,
Si wasis waskitha ngalah,
Ngalingi marang si pingging.
 
(sementara) Si dungu tidak menyadari,
Bualannya semakin menjadi jadi,
ngelantur bicara yang tidak-tidak,
Bicaranya tidak masuk akal,
makin aneh tak ada jedanya.
Lain halnya, Si Pandai cermat dan   mengalah,
Menutupi aib si bodoh.
 
 
5
 
Mangkono ngelmu kang nyata,
Sanyatane mung weh reseping ati,
Bungah ingaran cubluk,
Sukeng tyas yen denina,
Nora  kaya si   punggung anggung gumrunggung
Ugungan sadina dina
Aja mangkono wong urip.
 
Demikianlah ilmu yang nyata,
Senyatanya memberikan ketentraman hati,
Tidak merana dibilang bodoh,
Tetap gembira jika dihina
Tidak seperti si dungu yang selalu   sombong,
Ingin dipuji setiap hari.
Janganlah begitu caranya orang hidup.
 
 
6
 
Urip sepisan rusak,
Nora mulur nalare ting saluwir,
Kadi ta guwa kang sirung,
Sinerang ing maruta,
Gumarenggeng anggereng
Anggung gumrunggung,
Pindha padhane si mudha,
Prandene paksa kumaki.
 
Hidup sekali saja berantakan,
Tidak berkembang, pola pikirnya carut   marut.
Umpama goa gelap menyeramkan,
Dihembus angin,
Suaranya gemuruh menggeram,
berdengung
Seperti halnya watak anak muda
masih pula berlagak congkak
 
 
7
 
Kikisane mung sapala,
Palayune ngendelken yayah wibi,
Bangkit tur bangsaning luhur,
Lha iya ingkang rama,
Balik sira sarawungan bae durung
Mring atining tata krama,
Nggon anggon agama suci.
 
Tujuan hidupnya begitu rendah,
Maunya mengandalkan orang tuanya,
Yang terpandang serta bangsawan
Itu kan ayahmu !
Sedangkan kamu kenal saja belum,
akan hakikatnya tata krama
dalam ajaran yang suci
 
 
8
 
Socaning jiwangganira,
Jer katara lamun pocapan pasthi,
Lumuh asor kudu unggul,
Semengah sesongaran,
Yen mangkono keno ingaran katungkul,
Karem ing reh kaprawiran,
Nora enak iku kaki.
 
Cerminan dari dalam jiwa raga mu,
Nampak jelas walau tutur kata halus,
Sifat pantang kalah maunya  menang sendiri
Sombong besar mulut
Bila demikian itu, disebut orang yang terlena
Puas diri berlagak tinggi
Tidak baik itu nak ! 
 
 
9
 
Kekerane ngelmu karang,
Kekarangan saking bangsaning gaib,
Iku boreh paminipun,
Tan rumasuk ing jasad,
Amung aneng sajabaning daging kulup,
Yen kapengok pancabaya,
Ubayane mbalenjani.
 
Di dalam ilmu yang dikarang-karang (sihir/rekayasa)
Rekayasa dari hal-hal gaib
Itu umpama bedak.
Tidak meresap ke dalam jasad,
Hanya ada di kulitnya saja nak
Bila terbentur marabahaya,
bisanya menghindari.
 
 
10
 
Marma ing sabisa-bisa,
Bebasane muriha tyas basuki,
Puruita-a kang patut,
Lan traping angganira,
Ana uga angger ugering kaprabun,
Abon aboning panembah,
Kang kambah ing siyang ratri.
 
Karena itu sebisa-bisanya,
Upayakan selalu berhati baik
Bergurulah secara tepat
Yang sesuai dengan dirimu
Ada juga peraturan dan pedoman bernegara,
Menjadi syarat bagi yang berbakti,
yang berlaku siang malam.
 
 
11
 
Iku kaki takok-eno,
marang para sarjana kang martapi
Mring tapaking tepa tulus,
Kawawa nahen hawa,
Wruhanira mungguh sanyataning ngelmu
Tan mesthi neng janma wredha
Tuwin mudha sudra kaki.
 
Itulah nak, tanyakan
Kepada para sarjana yang menimba ilmu
Kepada jejak hidup para suri tauladan yang benar,
dapat menahan hawa nafsu
Pengetahuanmu adalah senyatanya ilmu,
Yang tidak harus dikuasai orang tua,
Bisa juga bagi yang muda atau miskin, nak   !
 
 
12
 
Sapantuk wahyuning Gusti Allah,
Gya dumilah mangulah ngelmu bangkit,
Bangkit mikat reh mangukut,
Kukutaning jiwangga,
Yen mengkono kena sinebut wong sepuh,
Lire sepuh sepi hawa,
Awas roroning atunggil
 
Siapapun yang menerima wahyu Tuhan,
Dengan cermat mencerna ilmu tinggi,
Mampu menguasai ilmu kasampurnan,
Kesempurnaan jiwa raga,
Bila demikian pantas disebut “orang tua”.
Arti “orang   tua” adalah tidak dikuasai hawa nafsu
Paham akan dwi tunggal (menyatunya sukma dengan   Tuhan)
 
 
13
 
Tan samar pamoring sukma, Sinuksmaya winahya ing   ngasepi,
Sinimpen telenging kalbu,
Pambukaning warana,
Tarlen saking liyep layaping aluyup,
Pindha pesating sumpena,
Sumusuping rasa jati.
 
Tidak   lah samar sukma menyatu 
meresap   terpatri dalam keheningan  semadi,
Diendapkan   dalam lubuk hati
menjadi   pembuka tabir, 
berawal   dari keadaan antara sadar dan tiada 
Seperti   terlepasnya mimpi
Merasuknya   rasa yang sejati.
 
 
14
 
Sejatine kang mangkana,
Wus kakenan nugrahaning Hyang Widhi,
Bali alaming ngasuwung,
Tan karem arameyan,
Ingkang sipat wisesa winisesa wus, Mulih mula ulanira. Mulane   wong anom sami.
 
Sebenarnya ke-ada-an itu merupakan anugrah Tuhan,
Kembali ke alam yang mengosongkan,
tidak mengumbar nafsu duniawi,
yang bersifat kuasa menguasai. Kembali ke asal muasalmu
Oleh karena itu,
wahai anak muda sekalian…
(lanjut ke SINOM)
 
 
SINOM (Sembah Cipta/Kalbu/Tarekat)
 
 
15
 
Nulada laku utama
Tumrape wong Tanah jawi,
Wong agung ing Ngeksiganda,
Panembahan Senopati,
Kepati amarsudi,
Sudane hawa lan nepsu,
Pinepsu tapa brata,
Tanapi ing siyang ratri,
Amamangun karyenak tyasing sesama.
 
Contohlah perilaku utama,
bagi kalangan orang Jawa (Nusantara),
orang besar dari Ngeksiganda (Mataram),
Panembahan Senopati,
yang tekun, mengurangi hawa nafsu, dengan   jalan prihatin (bertapa),
serta siang malam
selalu berkarya membuat hati tenteram bagi   sesama (kasih sayang)
 
 
16
 
Samangsane pasamuan, mamangun marta martani,
Sinambi ing saben mangsa,
Kala kalaning asepi,
Lelana teki-teki,
Nggayuh geyonganing kayun,
Kayungyun eninging tyas,
Sanityasa pinrihatin,
Puguh panggah cegah dhahar lawan nendra.
 
Dalam setiap pergaulan,
membangun sikap tahu diri.
Setiap ada kesempatan,
Di saat waktu longgar,
mengembara untuk bertapa,
menggapai cita-cita hati,
hanyut dalam keheningan kalbu.
Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan hawa   nafsu),
dengan tekad kuat, membatasi  makan dan tidur.
 
 
17
 
Saben mendra saking wisma,
Lelana lalading sepi,
Ngingsep sepuhing supana,
Mrih pana pranaweng kapti,
Tis tising tyas marsudi,
Mardawaning budya tulus,
Mesu reh kasudarman,
Neng tepining jalanidhi,
Sruning brata kataman wahyu dyatmika.
 
Setiap mengembara meninggalkan rumah (istana),
berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu),
menghirup  tingginya ilmu,
agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati.
Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun,
memperdayakan akal budi
menghayati cinta kasih,
ditepinya samudra.
Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup yang   sejati).
 
 
18
 
Wikan wengkoning samodra,
Kederan wus den ideri,
Kinemat kamot hing driya,
Rinegan segegem dadi,
Dumadya angratoni,
Nenggih Kangjeng Ratu Kidul,
Ndedel nggayuh nggegana,
Umara marak maripih,
Sor prabawa lan wong agung Ngeksiganda
 
Memahami kekuasaan di dalam samodra seluruhnya sudah   dijelajahi,
“kesaktian” melimputi indera
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi, berhasil   berkuasa,
Kangjeng Ratu Kidul,
Naik menggapai awang-awang,
(kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat,
kepada Wong Agung Ngeksigondo.
 
 
19
 
Dahat denira aminta,
Sinupeket pangkat kanthi,
Jroning alam palimunan, ing pasaban saben sepi,
Sumanggem anyanggemi,
Ing karsa kang wus tinamtu,
Pamrihe mung aminta,
Supangate teki-teki,
Nora ketang teken janggut suku jaja.
 
Memohon dengan sangat lah beliau,
agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib,
tempatnya berkelana setiap sepi.
Bersedialah menyanggupi,
kehendak yang sudah digariskan.
Harapannya hanyalah meminta
restu dalam bertapa,
Meski dengan susah payah.
 
 
20
 
Prajanjine abipraya,
Saturun-turuning wuri,
Mangkono trahing ngawirya,
Yen amasah mesu budi,
Dumadya glis dumugi,
Iya ing sakarsanipun,
Wong agung Ngeksiganda,
Nugrahane prapteng mangkin,
Trah tumerah dharahe padha wibawa.
 
Perjanjian sangat mulia,
untuk seluruh keturunannya di kelak   kemudian hari.
Begitulah seluruh keturunan orang luhur,
bila mau mengasah akal budi
akan cepat berhasil,
apa yang diharapkan orang besar Mataram, 
anugerahnya   hingga kelak dapat mengalir di seluruh darah keturunannya,
 dapat memiliki   wibawa.
 
 
21
 
Ambawani tanah Jawa,
Kang padha jumeneng aji,
Satriya dibya sumbaga,
Tan lyan trahing Senopati,
Pan iku pantes ugi,
Tinelad labetipun,
Ing sakuwasanira,
Enake lan jaman mangkin,
Sayektine tan bisa ngepleki kuna.
 
Menguasai tanah Jawa (Nusantara),
yang menjadi raja (pemimpin),
satria sakti tertermasyhur,
tak lain keturunan Senopati,
hal ini pantas pula
sebagai tauladan budi    pekertinya,
Sebisamu, terapkan di zaman nanti,
Walaupun tidak bisa
persis sama seperti di masa silam.
 
 
22
 
Lowung kalamun tinimbang,
Ngaurip tanpa prihatin,
Nanging ta ing jaman mangkya,
Pra mudha kang den karemi,
Manulad nelad nabi,
Nayakengrat gusti rasul,
Anggung ginawe umbag,
Saben seba mampir masjid,
Ngajab-ajab tibaning mukjijat drajat.
 
Mending bila dibanding orang hidup tanpa   prihatin,
namun di masa yang akan datang (masa   kini),
yang digemari anak muda,
meniru-niru nabi, rasul utusan Tuhan,
yang hanya dipakai untuk menyombongkan   diri,
setiap akan bekerja singgah dulu di   masjid,
Mengharap mukjizat agar mendapat derajat   (naik pangkat).
 
 
23
 
Anggung anggubel sarengat,
Saringane tan den wruhi,
Dalil dalaning ijemak,
Kiyase nora mikani,
Ketungkul mungkul sami,
Bengkrakan mring masjid agung,
Kalamun maca kutbah,
Lelagone Dandanggendis,
Swara arum ngumandhang cengkok palaran
 
Hanya memahami sariat (kulitnya) saja, sedangkan hakekatnya   tidak dikuasai,
Pengetahuan untuk memahami makna dan suri tauladan   tidaklah mumpuni
Mereka lupa diri, (tidak sadar)
bersikap berlebih-lebihan di masjid besar,
Bila membaca khotbah
berirama gaya dandanggula (menghanyutkan hati),
suara merdu bergema gaya palaran (lantang  bertubi-tubi).
 
 
24
 
Lamun sira paksa nulad,
Tuladhaning Kangjeng Nabi,
O, ngger kadohan panjangkah,
Wateke tan betah kaki,
Rehne ta sira Jawi,
Sathithik bae wus cukup,
Aywa guru aleman,
Nelad kas ngepleki pekih,
Lamun pangkuh pangangkah yekti karahmat.
 
Jika kamu memaksa meniru,
tingkah laku `Kanjeng Nabi,
Oh, nak terlalu naif,
Biasanya tak akan betah nak,
Karena kamu itu orang Jawa,
sedikit saja sudah cukup.
Janganlah sekedar mencari sanjungan,
Mencontoh-contoh mengikuti fiqih,
apabila mampu,
memang ada harapan mendapat rahmat.
 
 
25
 
Naging enak ngupa boga,
Reh ne ta tinitah langip,
Apata suweting Nata,
Tani tanapi agrami,
Mangkono mungguh mami,
Padune wong dahat cubluk,
Durung wruh cara arab,
Jawaku wae tan ngenting,
Parandene paripaksa mulang putra.
 
Tetapi seyogyanya mencari nafkah,
Karena diciptakan sebagai makhluk lemah,
Apakah mau mengabdi kepada raja,
Bercocok tanam atau berdagang,
Begitulah menurut pemahamanku,
Sebagai orang yang sangat bodoh,
Belum paham cara Arab,
Tata cara Jawa saja tidak mengerti,
Namun memaksa diri mendidik anak.
 
 
26
 
Saking duk maksih taruna,
Sadhela wus anglakoni,
Aberag marang agama,
Maguru anggering kaji,
Sawadine tyas mami,
Banget wedine ing mbesuk,
Pranatan ngakir jaman,
Tan tutug kaselak ngabdi,
Nora kober sembahyang gya tinimbalan.
 
Dikarenakan waktu masih muda,
Keburu menempuh belajar pada agama,
Berguru menimba ilmu pada yang haji, maka yang   terpendam dalam hatiku, menjadi
sangat takut akan hari kemudian,
Keadaan di akhir zaman,
Tidak tuntas keburu “mengabdi”
Tidak sempat sembahyang terlanjur dipanggil.
 
 
27
 
Marang ingkang asung pangan,
Yen kesuwen den dukani,
Abubrah kawur tyas ingwang,
Lir kiyamat saben ari,
Bot Allah apa Gusti,
Tambuh tambuh solahingsun,
Lawas lawas nggraita,
Rehne ta suta priyayi,
Yen mamriha dadi kaum temah nistha.
 
Kepada yang memberi makan,
Jika kelamaan dimarahi,
Menjadi kacau balau perasaanku,
Seperti kiyamat saban hari,
Berat “Allah” atau “Gusti”,
Bimbanglah sikapku,
Lama-lama berfikir,
Karena anak turun priyayi,
Bila ingin jadi juru doa (kaum) dapatlah nista,
 
 
28
 
Tuwin ketip suragama,
Pan ingsun nora winaris,
Angur baya ngantepana,
Pranatan wajibing urip,
Lampahan angluluri,
Kuna kumunanira,
Kongsi tumekeng samangkin,
Kikisane tan lyan amung ngupa boga.
 
begitu pula jika aku menjadi pengurus dan juru dakwah   agama.
Karena aku bukanlah keturunannya,
Lebih baik memegang teguh
aturan dan kewajiban hidup,
Menjalankan pedoman hidup
warisan leluhur dari zaman dahulu kala hingga kelak   kemudian hari.
Ujungnya tidak lain hanyalah mencari nafkah.
 
 
29
 
Bonggan kan tan merlok-na,
Mungguh ugering ngaurip,
Uripe lan tri prakara,
Wirya arta tri winasis,
Kalamun kongsi sepi,
Saka wilangan tetelu,
Telas tilasing janma,
Aji godhong jati aking,
Temah papa papariman ngulandara.
 
Salahnya sendiri yang tidak mengerti,
Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya,
hidup dengan tiga perkara;
Keluhuran (kekuasaan), harta (kemakmuran), ketiga   ilmu   pengetahuan.
Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga perkara itu,
habis lah harga diri manusia.
Lebih berharga daun jati kering, akhirnya mendapatlah   derita, jadi pengemis dan terlunta.
 
 
30
 
Kang wus waspadha ing patrap,
Manganyut ayat winasis,
Wasana wosing jiwangga,
Melok tanpa aling-aling,
Kang ngalingi kalingling,
Wenganing rasa tumlawung,
Keksi saliring jaman,
Angelangut tanpa tepi,
Yeku ingaran tapa tapaking Hyang Suksma.
 
Yang sudah paham tata caranya,
Menghayati ajaran utama,
Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa,
akan melihat tanpa penghalang,
Yang menghalangi tersingkir,
Terbukalah rasa sayup menggema.
Tampaklah seluruh cakrawala,
Sepi tiada bertepi,
Yakni disebut  “tapa tapaking Hyang Sukma”.
 
 
31
 
Mangkono janma utama,
Tuman tumanem ing sepi,
Ing saben rikala mangsa,
Masah amemasuh budi,
Laire anetepi,
Ing reh kasatriyanipun,
Susilo anor raga,
Wignya met tyasing sesami,
Yeku aran wong barek berag agama.
 
Demikianlah manusia utama,
Gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu),
Di saat-saat tertentu,
Mempertajam dan membersihkan budi,
Bermaksud memenuhi tugasnya sebagai   satria,
berbuat susila rendah hati,
pandai menyejukkan hati pada sesama,
itulah sebenarnya yang disebut menghayati   agama.
 
 
32
 
Ing jaman mengko pan ora,
Arahe para taruni,
Yen antuk tuduh kang nyata,
Nora pisan den lakoni,
Banjur njujurken kapti,
Kakekne arsa winuruk,
Ngandelken gurunira,
Panditane praja sidik,
Tur wus manggon pamucunge
Mring makripat
 
Di zaman kelak tiada demikian,
sikap anak muda bila mendapat petunjuk nyata,
tidak pernah dijalani,
Lalu hanya menuruti kehendaknya,
Kakeknya akan diajari,
dengan mengandalkan gurunya,
yang dianggap pandita negara yang pandai,
serta sudah menguasai makrifat.
 
 
PUCUNG (Sembah Jiwa/Hakekat)
 
 
33
 
Ngelmu iku
Kalakone kanthi laku
Lekase lawan kas
Tegese kas nyantosani
Setya budaya pangekese dur angkara
 
Ilmu (hakekat) itu
diraih dengan cara menghayati dalam setiap perbuatan,
dimulai dengan kemauan.
Artinya, kemauan membangun kesejahteraan terhadap   sesama,
Teguh membudi daya
Menaklukkan semua angkara
 
 
34
 
Angkara gung
Neng angga anggung gumulung
Gegolonganira
Triloka lekeri kongsi
Yen den umbar ambabar dadi rubeda.
 
Nafsu angkara yang besar
ada di dalam diri, kuat menggumpal, menjangkau   hingga tiga zaman, jika dibiarkan berkembang akan
berubah menjadi gangguan.
 
 
35
 
Beda lamun kang wus sengsem
Reh ngasamun
Semune ngaksama
Sasamane bangsa sisip
Sarwa sareh saking mardi martatama
 
Berbeda dengan yang sudah menyukai dan menjiwai,
Watak dan perilaku memaafkan
pada sesama
selalu sabar berusaha
menyejukkan suasana,
 
 
36
 
Taman limut
Durgameng tyas kang weh limput
Karem ing karamat
Karana karoban ing sih
Sihing sukma ngrebda saardi pengira
 
Dalam kegelapan.
Angkara dalam hati yang menghalangi,
Larut dalam kesakralan hidup,
Karena temggelam dalam samodra kasih sayang, kasih   sayang sukma (sejati) tumbuh berkembang sebesar gunung
 
 
37
 
Yeku patut tinulat tulat tinurut
Sapituduhira,
Aja kaya jaman mangkin
Keh pra mudha mundhi diri
Rapal makna
 
Itulah yang pantas ditiru, contoh yang patut   diikuti
seperti semua nasehatku.
Jangan seperti zaman nanti
Banyak anak muda yang menyombongkan diri dengan   hafalan ayat
 
 
38
 
Durung becus kesusu selak besus
Amaknani rapal
Kaya sayid weton mesir
Pendhak pendhak angendhak
Gunaning jalma
 
Belum mumpuni sudah berlagak pintar.
Menerangkan ayat
seperti sayid dari Mesir
Setiap saat meremehkan kemampuan orang   lain.
 
 
39
 
Kang kadyeku
Kalebu wong ngaku aku
akale alangka
Elok Jawane denmohi
Paksa langkah ngangkah met
Kawruh ing Mekah
 
Yang seperti itu
termasuk orang mengaku-aku
Kemampuan akalnya dangkal
Keindahan ilmu Jawa malah ditolak.
Sebaliknya, memaksa diri mengejar ilmu di Mekah,
 
 
40
 
Nora weruh
rosing rasa kang rinuruh
lumeketing angga
anggere padha marsudi
kana kene kaanane nora beda
 
tidak memahami
hakekat ilmu yang dicari,
sebenarnya ada di dalam diri.
Asal mau berusaha
sana sini (ilmunya) tidak berbeda,
 
 
41
 
Uger lugu
Den ta mrih pralebdeng kalbu
Yen kabul kabuka
Ing drajat kajating urip
Kaya kang wus winahya sekar srinata
 
Asal tidak banyak tingkah,
agar supaya merasuk ke dalam sanubari.
Bila berhasil, terbuka derajat kemuliaan hidup yang sebenarnya.
Seperti yang telah tersirat dalam tembang sinom (di   atas).
 
 
42
 
Basa ngelmu
Mupakate lan panemune
Pasahe lan tapa
Yen satriya tanah Jawi
Kuna kuna kang ginilut tripakara
 
Yang namanya ilmu, dapat berjalan bila sesuai dengan   cara pandang kita.
Dapat dicapai dengan usaha yang gigih.
Bagi satria tanah Jawa,
dahulu yang menjadi pegangan adalah tiga perkara yakni;
 
 
43
 
Lila lamun kelangan nora gegetun
Trima yen ketaman
Sakserik sameng dumadi
Tri legawa nalangsa srah ing Bathara
 
Ikhlas bila kehilangan tanpa menyesal,
Sabar jika hati disakiti sesama,
Ketiga ; lapang dada sambil
berserah diri pada Tuhan.
 
 
44
 
Bathara gung
Inguger graning jajantung
Jenek Hyang wisesa
Sana pasenedan suci
Nora kaya si mudha mudhar angkara
 
Tuhan Maha Agung
diletakkan dalam setiap hela nafas
Menyatu dengan Yang Mahakuasa
Teguh mensucikan diri
Tidak seperti yang muda,
mengumbar nafsu angkara.
 
 
45
 
Nora uwus
Kareme anguwus uwus
Uwose tan ana
Mung janjine muring muring
Kaya buta buteng betah anganiaya
 
Tidak henti hentinya
gemar mencaci maki.
Tanpa ada isinya
kerjaannya marah-marah
seperti raksasa; bodoh, mudah marah dan menganiaya   sesama.
 
 
46
 
Sakeh luput
Ing angga tansah linimput
Linimpet ing sabda
Narka tan ana udani
Lumuh ala ardane ginawa gada
 
Semua kesalahan
dalam diri selalu ditutupi,
ditutup dengan kata-kata
mengira tak ada yang mengetahui,
bilangnya enggan berbuat jahat
padahal tabiat buruknya membawa kehancuran.
 
 
47
 
Durung punjul
Ing kawruh kaselak jujul
Kaseselan hawa
Cupet kapepetan pamrih
tangeh nedya anggambuh
mring Hyang Wisesa
 
Belum cakap ilmu
Buru-buru ingin dianggap pandai.
Tercemar nafsu selalu merasa kurang,
dan tertutup oleh pamrih,
sulit untuk manunggal pada Yang Mahakuasa.
 
 
GAMBUH (Langkah Catur Sembah)
 
 
48
 
Samengko ingsun tutur
Sembah catur supaya lumuntur
Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa, kaki
Ing kono lamun tinemu
Tandha nugrahaning Manon
 
Kelak saya bertutur,
Empat macam sembah supaya dilestarikan;
Pertama; sembah raga,   kedua;   sembah cipta, ketiga;   sembah jiwa, dan keempat; sembah rasa,   anakku !
Di situlah akan bertemu dengan
pertanda anugrah Tuhan.
 
 
49
 
Sembah raga punika
Pakartine wong amagang laku
Susucine asarana saking warih
Kang wus lumrah limang wektu
Wantu wataking weweton
 
Sembah raga adalah
Perbuatan orang yang lagi magang   “olah batin”
Menyucikan diri dengan sarana air,
Yang sudah lumrah misalnya lima waktu
Sebagai rasa menghormat waktu
 
 
50
 
Inguni uni durung
Sinarawung wulang kang sinerung
Lagi iki bangsa kas ngetokken anggit
Mintokken kawignyanipun
Sarengate elok elok
 
Zaman dahulu belum
pernah dikenal ajaran yang penuh tabir,
Baru kali ini ada orang menunjukkan hasil rekaan,
memamerkan ke-bisa-an nya
amalannya aneh aneh
 
 
51
 
Thithik kaya santri Dul
Gajeg kaya santri brai kidul
Saurute Pacitan pinggir pasisir
Ewon wong kang padha nggugu
Anggere padha nyalemong
 
Kadang seperti santri “Dul”  (gundul)
Bila tak salah, seperti santri wilayah selatan
Sepanjang Pacitan tepi pantai
Ribuan orang yang percaya.
Asal-asalan dalam berucap
 
 
52
 
Kasusu arsa weruh
Cahyaning Hyang kinira yen karuh
Ngarep arep urub arsa den kurebi
Tan wruh kang mangkono iku
Akale kaliru enggon
 
Keburu ingin tahu,
cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan,
Menanti-nanti besar keinginan (mendapatkan anugrah) namun   gelap mata
Orang tidak paham yang demikian itu
Nalarnya sudah salah kaprah
 
 
53
 
Yen ta jaman rumuhun
Tata titi tumrah tumaruntun
Bangsa srengat tan winor lan laku batin
Dadi nora gawe bingung
Kang padha nembah Hyang Manon
 
Bila   zaman dahulu,
Tertib   teratur runtut harmonis
sariat   tidak dicampur aduk dengan olah batin, 
jadi   tidak membuat bingung
bagi   yang menyembah Tuhan
 
 
54
 
Lire sarengat iku
Kena uga ingaran laku
Dhingin ajeg kapindone ataberi
Pakolehe putraningsun
Nyenyeger badan mrih kaot
 
Sesungguhnya sariat itu
dapat disebut olah,   yang bersifat ajeg dan tekun.
Anakku, hasil sariat adalah dapat menyegarkan badan
agar lebih baik,
 
 
55
 
Wong seger badanipun
Otot daging kulit balung sungsum
Tumrah ing rah memarah
Antenging ati
Antenging ati nunungku
Angruwat ruweding batos
 
badan, otot, daging, kulit dan tulang sungsumnya   menjadi segar,
Mempengaruhi darah, membuat tenang di hati.
Ketenangan hati membantu
Membersihkan kekusutan batin
 
 
56
 
Mangkono mungguh ingsun
Ananging ta sarehne asnafun
Beda beda panduk pandhuming dumadi
Sayektine nora jumbuh
Tekad kang padha linakon
 
Begitulah menurut ku !
Tetapi karena orang itu berbeda-beda,
Beda pula garis nasib dari Tuhan.
Sebenarnya tidak cocok
tekad yang pada dijalankan itu
 
 
57
 
Nanging ta paksa tutur
Rehne tuwa tuwase mung catur
Bok lumuntur lantaraning reh utami
Sing sapa temen tinemu
Nugraha geming kaprabon
 
Namun terpaksa memberi nasehat
Karena sudah tua kewajibannya hanya memberi petuah.
Siapa tahu dapat lestari menjadi pedoman tingkah laku   utama.
Barang siapa bersungguh-sungguh akan
mendapatkan anugrah kemuliaan dan kehormatan.
 
 
58
 
Samengko sembah kalbu
Yen lumintu uga dadi laku
Laku agung kang kagungan Narapati
Patitis tetesing kawruh
Meruhi marang kang momong
 
Nantinya, sembah   kalbu itu
jika berkesinambungan juga menjadi olah spiritual.
Olah (spiritual) tingkat tinggi yang dimiliki Raja.
Tujuan ajaran ilmu ini;
untuk memahami yang mengasuh diri (guru sejati/pancer)
 
 
59
 
Sucine tanpa banyu
Mung nyunyuda mring hardaning kalbu
Pambukane tata titi ngati ati
Atetep telaten atul
Tuladan marang waspaos
 
Bersucinya tidak menggunakan air
Hanya menahan nafsu di hati
Dimulai dari perilaku yang tertata,   teliti dan hati-hati (eling dan waspada)
Teguh, sabar dan tekun,
semua menjadi watak dasar,
Teladan bagi sikap waspada.
 
 
60
 
Mring jatining pandulu
Panduk ing ndon dedalan satuhu
Lamun lugu legutaning reh maligi
Lageane tumalawung
Wenganing alam kinaot
 
Dalam penglihatan yang sejati,
Menggapai sasaran dengan tata cara yang benar.
Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan   konsentrasi
Sampai terbiasa mendengar suara   sayup-sayup dalam keheningan
Itulah, terbukanya “alam lain”
 
 
61
 
Yen wus kambah kadyeku
Sarat sareh saniskareng laku
Kalakone saka eneng ening eling
Ilanging rasa tumlawung
Kono adiling Hyang Manon
 
Bila telah mencapai seperti itu,
Saratnya sabar segala tingkah laku.
Berhasilnya dengan cara;
Membangun kesadaran, mengheningkan cipta,    pusatkan fikiran kepada energi Tuhan.
Dengan hilangnya rasa sayup-sayup, di situlah   keadilan Tuhan terjadi. (jiwa  memasuki   alam gaib rahasia Tuhan)
 
 
62
 
Gagare ngunggar kayun
Tan kayungyun mring ayuning kayun
Bangsa anggit yen ginigit nora dadi
Marma den awas den emut
Mring pamurunging kalakon
 
Gugurnya jika menuruti kemauan jasad (nafsu)
Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa sejati,
Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak akan gagal.
Maka awas dan ingat lah
dengan yang membuat gagal tujuan
 
 
63
 
Samengko kang tinutur
Sembah katri kang sayekti katur
Mring Hyang Sukma sukmanen saari ari
Arahen dipun kacakup
Sembaling jiwa sutengong
 
Nanti yang diajarkan
Sembah   ketiga yang sebenarnya    diperuntukkan kepada Hyang sukma (jiwa).
Hayatilah dalam kehidupan sehari-hari
Usahakan agar mencapai sembah jiwa ini anakku !
 
 
64
 
Sayekti luwih perlu
Ingaranan pepuntoning laku
Kalakuwan tumrap kang bangsaning batin
Sucine lan awas emut
Mring alaming lama maot
 
Sungguh lebih penting, yang
disebut sebagai ujung jalan spiritual,
Tingkah laku olah batin, yakni
menjaga kesucian dengan awas dan selalu   ingat akan alam nan abadi kelak.
 
 
65
 
Ruktine ngangkah ngukut
Ngiket ngruket triloka kakukut
Jagad agung ginulung lan jagad alit
Den kandel kumadel kulup
Mring kelaping alam kono
 
Cara menjaganya dengan menguasai, mengambil, mengikat,   merangkul erat tiga jagad yang dikuasai.
Jagad besar tergulung oleh jagad kecil,
Pertebal keyakinanmu anakku !
Akan kilaunya alam tersebut.
 
 
66
 
Kaleme mawi limut
Kalamatan jroning alam kanyut
Sanyatane iku kanyatan kaki
Sejatine yen tan emut
Sayekti tan bisa awor
 
Tenggelamnya rasa melalui suasana “remang   berkabut”,
Mendapat firasat dalam alam yang   menghanyutkan,
Sebenarnya hal itu kenyataan, anakku !
Sejatinya jika tidak ingat
Sungguh tak bisa “larut”
 
 
67
 
Pamete saka luyut
Sarwa sareh saliring panganyut
Lamun yitna kayitnan kang mitayani
Tarlen mung pribadinipun
Kang katon tinonton kono
 
Jalan keluarnya dari luyut (batas antara   lahir dan batin)
Tetap sabar mengikuti “alam  yang menghanyutkan”
Asal hati-hati dan waspada yang menuntaskan tidak   lain hanyalah diri pribadinya
yang tampak terlihat di situ
 
 
68
 
Nging away salah surup
Kono ana sajatining urub
Yeku urub pangareb uriping budi
Sumirat sirat narawung
Kadya kartika katonton
 
Tetapi jangan salah mengerti
Di situ ada cahaya sejati
Ialah cahaya pembimbing,
energi penghidup akal budi.
Bersinar lebih terang dan cemerlang,
tampak bagaikan bintang
 
 
69
 
Yeku wenganing kalbu
Kabukane kang wengku winengku
Wewengkone wis kawengku neng sireki
Nging sira uga kawengku
Mring kang pindha kartika byor
 
Yaitu membukanya pintu hati
Terbukanya yang kuasa-menguasai (antara cahaya/nur   dengan jiwa/roh).
Cahaya itu sudah kau (roh)  kuasai
Tapi kau (roh) juga dikuasai
oleh cahaya yang seperti bintang cemerlang.
 
 
70
 
Samengko ingsun tutur
Gantya sembah ingkang kaping catur
Sembah rasa karasa wosing dumadi
Dadine wis tanpa tuduh
Mung kalawan kasing batos
 
Nanti ingsun ajarkan,
Beralih sembah yang ke empat.
Sembah   rasa terasalah hakekat kehidupan.
Terjadinya sudah tanpa petunjuk,
hanya dengan kesentosaan batin
 
 
71
 
Kalamun durung lugu
Aja pisan wani ngaku aku
Antuk siku kang mangkono iku kaki
Kena uga wenang muluk
Kalamun wus padha melok
 
Apabila belum bisa membawa diri,
Jangan sekali-kali berani mengaku-aku,
mendapat laknat yang demikian itu anakku !
Artinya, seseorang berhak berkata apabila   sudah mengetahui dengan nyata.
 
 
72
 
Meloke ujar iku
Yen wus ilang sumelanging kalbu
Amung kandel kumandel
Amarang ing takdir
Iku den awas den emut
Den memet yen arsa momot
 
Menghayati pelajaran ini
Bila sudah hilang keragu-raguan hati.
Hanya percaya dengan sungguh-sungguh kepada   takdir
itu harap diwaspadai, diingat,
dicermati bila ingin menguasai seluruhnya.
 
 
73
 
Pamoting ujar iku
Kudu santosa ing budi teguh sarta sabar tawekal   legaweng ati
Trima lila ambeg sadu
Weruh wekasing dumados
 
Melaksanakan petuah itu
Harus kokoh budipekertinya
Teguh serta sabar
tawakal lapang dada
Menerima dan ikhlas apa adanya sikapnya dapat dipercaya
Mengerti “sangkan paraning dumadi”.
 
 
74
 
Sabarang tindak tanduk
Tumindake lan sakadaripun,
Den ngaksama kasisipaning sesami,
Sumimpanga ing laku dur,
Hardaning budi kang ngrodon.
 
Segala tindak tanduk
dilakukan ala kadarnya,
memberi maaf atas kesalahan sesama,
menghindari perbuatan tercela,
(dan) watak angkara yang besar.
 
 
75
 
Dadya weruh iya dudu,
Yeku minangka pandaming kalbu,
Ingkang buka ing kijab bullah agaib,
Sesengkeran kang sinerung,
Dumunung telenging batos.
 
Sehingga tahu baik dan buruk,
Demikian itu sebagai ketetapan hati,
Yang membuka penghalang/tabir  antara insan dan Tuhan,
Tersimpan dalam rahasia,
Terletak di dalam batin.
 
 
76
 
Rasaning urip iku,
Krana momor pamoring sawujud,
Wujudollah sumrambah ngalam sakalir,
Lir manis kalawan madu,
Endi arane ing kono.
 
Rasa hidup itu
dengan cara manunggal dalam satu wujud,
Wujud Tuhan meliputi alam semesta,
bagaikan rasa manis dengan madu. Begitulah   ungkapannya.
 
 
77
 
Endi manis endi madu,
Yen wis bisa nuksmeng pasang semu,
Pasamoaning hebing kang Mahasuci,
Kasikep ing tyas kacakup,
Kasat mata lair batos.
 
Mana manis mana madu,
apabila sudah bisa menghayati gambaran itu,
Bagaimana pengertian sabda Tuhan,
Hendaklah digenggam di dalam hati, sudah jelas dipahami   secara lahir dan batin.
 
 
78
 
Ing batin tan kaliru
Kedhap kilap liniling ing kalbu,
Kang minangka colok celaking Hyang Widhi,
Widadaning budi sadu,
Pandak panduking liru nggon.
 
Dalam batin tak keliru,
Segala cahaya indah dicermati dalam hati,
Yang menjadi petunjuk dalam memahami hakekat   Tuhan,
Selamatnya karena budi (bebuden)  yang jujur (hilang nafsu),
Agar dapat merasuk beralih “tempat”.
 
 
79
 
Nggonira mrih tulus,
Kalaksitaning reh kang rinuruh,
Nggyanira mrih wiwal warananing gaib,
Paranta lamun tan weruh,
Sasmita jatining endhog.
 
Agar usahamu berhasil,
Dapat menemukan apa yang dicari,
upayamu agar dapat melepas penghalang   kegaiban,
Apabila kamu tidak paham ; lihatlah tentang   bagaimana terjadinya telur.
 
 
80
 
Putih lan kuningipun,
Lamun arsa titah,
titah teka mangsul,
Dene nora mantra-mantra yen ing lair,
Bisa aliru wujud,
Kadadeyane ing kono.
 
Putih dan kuningnya,
bila akan mewujud (menetas),
wujud datang berganti,
tak disangka-sangka,
bila kelahirannya
dapat berganti wujud,
Kejadiannya di situ !
 
 
81
 
Istingarah tan metu,
Lawan istingarah tan lumebu,
Dene ing njro wekasane dadi njawi,
Rasakna kang tuwajuh,
Aja kongsi kabasturon.
 
Dipastikan tidak keluar,
juga tidak masuk,
Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di   luar,
Rasakan sunguh-sungguh,
Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami.
 
 
82
 
Karana yen kebanjur,
Kajantaka tumekeng saumur,
Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi,
Dadi wong ina tan weruh,
Dheweke den anggep dayoh.
 
Sebab apabila sudah terlanjur,
akan tak tenang sepanjang hidup, tidak ada gunanya bila   kelak mati,
Menjadi orang hina yang bodoh,
dirinya sendiri malah dianggap tamu.
  
1 
 | 
Mingkar mingkuring angkara, 
Akarana karanan mardi siwi, 
Sinawung resmining kidung, 
Sinuba sinukarta, 
Mrih kretarta pakartining ngelmu luhung 
Kang tumrap neng tanah Jawa, 
Agama ageming aji. 
 | 
Meredam nafsu angkara dalam diri, 
Hendak berkenan mendidik putra-putri 
Tersirat dalam indahnya tembang, 
dihias penuh variasi, 
agar menjiwai hakekat  ilmu luhur, 
yang berlangsung di tanah Jawa (nusantara) 
agama sebagai “pakaian” kehidupan. 
 | 
2 
 | 
Jinejer neng Wedatama 
Mrih tan kemba kembenganing pambudi 
Mangka nadyan tuwa pikun 
Yen tan mikani rasa, 
yekti sepi asepa lir sepah, samun, 
Samangsane pasamuan 
Gonyak ganyuk nglilingsemi. 
 | 
Disajikan dalam serat Wedhatama, 
agar jangan miskin pengetahuan 
walaupun sudah tua pikun 
jika tidak memahami rasa sejati (batin) 
niscaya kosong tiada berguna 
bagai ampas, percuma sia-sia, 
di dalam setiap pertemuan 
sering bertindak ceroboh memalukan. 
 | 
3 
 | 
Nggugu karsaning priyangga, 
Nora nganggo peparah lamun angling, 
Lumuh ing ngaran balilu, 
Uger guru aleman, 
Nanging janma ingkang wus waspadeng semu 
Sinamun ing samudana, 
Sesadon ingadu manis 
 | 
Mengikuti kemauan sendiri, 
Bila berkata tanpa dipertimbangkan  (asal bunyi), 
Namun tak mau dianggap bodoh, 
Selalu berharap  dipuji-puji. 
(sebaliknya) Ciri orang yang sudah memahami  (ilmu sejati) tak bisa ditebak 
berwatak rendah hati, 
selalu berprasangka baik. 
 | 
4 
 | 
Si pengung nora nglegawa, 
Sangsayarda deniro cacariwis, 
Ngandhar-andhar angendhukur, Kandhane nora kaprah, 
saya elok alangka longkanganipun, 
Si wasis waskitha ngalah, 
Ngalingi marang si pingging. 
 | 
(sementara) Si dungu tidak menyadari, 
Bualannya semakin menjadi jadi, 
ngelantur bicara yang tidak-tidak, 
Bicaranya tidak masuk akal, 
makin aneh tak ada jedanya. 
Lain halnya, Si Pandai cermat dan   mengalah, 
Menutupi aib si bodoh. 
 | 
5 
 | 
Mangkono ngelmu kang nyata, 
Sanyatane mung weh reseping ati, 
Bungah ingaran cubluk, 
Sukeng tyas yen denina, 
Nora  kaya si   punggung anggung gumrunggung 
Ugungan sadina dina 
Aja mangkono wong urip. 
 | 
Demikianlah ilmu yang nyata, 
Senyatanya memberikan ketentraman hati, 
Tidak merana dibilang bodoh, 
Tetap gembira jika dihina 
Tidak seperti si dungu yang selalu   sombong, 
Ingin dipuji setiap hari. 
Janganlah begitu caranya orang hidup. 
 | 
6 
 | 
Urip sepisan rusak, 
Nora mulur nalare ting saluwir, 
Kadi ta guwa kang sirung, 
Sinerang ing maruta, 
Gumarenggeng anggereng 
Anggung gumrunggung, 
Pindha padhane si mudha, 
Prandene paksa kumaki. 
 | 
Hidup sekali saja berantakan, 
Tidak berkembang, pola pikirnya carut   marut. 
Umpama goa gelap menyeramkan, 
Dihembus angin, 
Suaranya gemuruh menggeram, 
berdengung 
Seperti halnya watak anak muda 
masih pula berlagak congkak 
 | 
7 
 | 
Kikisane mung sapala, 
Palayune ngendelken yayah wibi, 
Bangkit tur bangsaning luhur, 
Lha iya ingkang rama, 
Balik sira sarawungan bae durung 
Mring atining tata krama, 
Nggon anggon agama suci. 
 | 
Tujuan hidupnya begitu rendah, 
Maunya mengandalkan orang tuanya, 
Yang terpandang serta bangsawan 
Itu kan ayahmu ! 
Sedangkan kamu kenal saja belum, 
akan hakikatnya tata krama 
dalam ajaran yang suci 
 | 
8 
 | 
Socaning jiwangganira, 
Jer katara lamun pocapan pasthi, 
Lumuh asor kudu unggul, 
Semengah sesongaran, 
Yen mangkono keno ingaran katungkul, 
Karem ing reh kaprawiran, 
Nora enak iku kaki. 
 | 
Cerminan dari dalam jiwa raga mu, 
Nampak jelas walau tutur kata halus, 
Sifat pantang kalah maunya  menang sendiri 
Sombong besar mulut 
Bila demikian itu, disebut orang yang terlena 
Puas diri berlagak tinggi 
Tidak baik itu nak !  
 | 
9 
 | 
Kekerane ngelmu karang, 
Kekarangan saking bangsaning gaib, 
Iku boreh paminipun, 
Tan rumasuk ing jasad, 
Amung aneng sajabaning daging kulup, 
Yen kapengok pancabaya, 
Ubayane mbalenjani. 
 | 
Di dalam ilmu yang dikarang-karang (sihir/rekayasa) 
Rekayasa dari hal-hal gaib 
Itu umpama bedak. 
Tidak meresap ke dalam jasad, 
Hanya ada di kulitnya saja nak 
Bila terbentur marabahaya, 
bisanya menghindari. 
 | 
10 
 | 
Marma ing sabisa-bisa, 
Bebasane muriha tyas basuki, 
Puruita-a kang patut, 
Lan traping angganira, 
Ana uga angger ugering kaprabun, 
Abon aboning panembah, 
Kang kambah ing siyang ratri. 
 | 
Karena itu sebisa-bisanya, 
Upayakan selalu berhati baik 
Bergurulah secara tepat 
Yang sesuai dengan dirimu 
Ada juga peraturan dan pedoman bernegara, 
Menjadi syarat bagi yang berbakti, 
yang berlaku siang malam. 
 | 
11 
 | 
Iku kaki takok-eno, 
marang para sarjana kang martapi 
Mring tapaking tepa tulus, 
Kawawa nahen hawa, 
Wruhanira mungguh sanyataning ngelmu 
Tan mesthi neng janma wredha 
Tuwin mudha sudra kaki. 
 | 
Itulah nak, tanyakan 
Kepada para sarjana yang menimba ilmu 
Kepada jejak hidup para suri tauladan yang benar, 
dapat menahan hawa nafsu 
Pengetahuanmu adalah senyatanya ilmu, 
Yang tidak harus dikuasai orang tua, 
Bisa juga bagi yang muda atau miskin, nak   ! 
 | 
12 
 | 
Sapantuk wahyuning Gusti Allah, 
Gya dumilah mangulah ngelmu bangkit, 
Bangkit mikat reh mangukut, 
Kukutaning jiwangga, 
Yen mengkono kena sinebut wong sepuh, 
Lire sepuh sepi hawa, 
Awas roroning atunggil 
 | 
Siapapun yang menerima wahyu Tuhan, 
Dengan cermat mencerna ilmu tinggi, 
Mampu menguasai ilmu kasampurnan, 
Kesempurnaan jiwa raga, 
Bila demikian pantas disebut “orang tua”. 
Arti “orang   tua” adalah tidak dikuasai hawa nafsu 
Paham akan dwi tunggal (menyatunya sukma dengan   Tuhan) 
 | 
13 
 | 
Tan samar pamoring sukma, Sinuksmaya winahya ing   ngasepi, 
Sinimpen telenging kalbu, 
Pambukaning warana, 
Tarlen saking liyep layaping aluyup, 
Pindha pesating sumpena, 
Sumusuping rasa jati. 
 | 
Tidak   lah samar sukma menyatu  
meresap   terpatri dalam keheningan  semadi, 
Diendapkan   dalam lubuk hati 
menjadi   pembuka tabir,  
berawal   dari keadaan antara sadar dan tiada  
Seperti   terlepasnya mimpi 
Merasuknya   rasa yang sejati. 
 | 
14 
 | 
Sejatine kang mangkana, 
Wus kakenan nugrahaning Hyang Widhi, 
Bali alaming ngasuwung, 
Tan karem arameyan, 
Ingkang sipat wisesa winisesa wus, Mulih mula ulanira. Mulane   wong anom sami. 
 | 
Sebenarnya ke-ada-an itu merupakan anugrah Tuhan, 
Kembali ke alam yang mengosongkan, 
tidak mengumbar nafsu duniawi, 
yang bersifat kuasa menguasai. Kembali ke asal muasalmu 
Oleh karena itu, 
wahai anak muda sekalian… 
(lanjut ke SINOM) 
 | 
SINOM (Sembah Cipta/Kalbu/Tarekat) 
 | 
||
15 
 | 
Nulada laku utama 
Tumrape wong Tanah jawi, 
Wong agung ing Ngeksiganda, 
Panembahan Senopati, 
Kepati amarsudi, 
Sudane hawa lan nepsu, 
Pinepsu tapa brata, 
Tanapi ing siyang ratri, 
Amamangun karyenak tyasing sesama. 
 | 
Contohlah perilaku utama, 
bagi kalangan orang Jawa (Nusantara), 
orang besar dari Ngeksiganda (Mataram), 
Panembahan Senopati, 
yang tekun, mengurangi hawa nafsu, dengan   jalan prihatin (bertapa), 
serta siang malam 
selalu berkarya membuat hati tenteram bagi   sesama (kasih sayang) 
 | 
16 
 | 
Samangsane pasamuan, mamangun marta martani, 
Sinambi ing saben mangsa, 
Kala kalaning asepi, 
Lelana teki-teki, 
Nggayuh geyonganing kayun, 
Kayungyun eninging tyas, 
Sanityasa pinrihatin, 
Puguh panggah cegah dhahar lawan nendra. 
 | 
Dalam setiap pergaulan, 
membangun sikap tahu diri. 
Setiap ada kesempatan, 
Di saat waktu longgar, 
mengembara untuk bertapa, 
menggapai cita-cita hati, 
hanyut dalam keheningan kalbu. 
Senantiasa menjaga hati untuk prihatin (menahan hawa   nafsu), 
dengan tekad kuat, membatasi  makan dan tidur. 
 | 
17 
 | 
Saben mendra saking wisma, 
Lelana lalading sepi, 
Ngingsep sepuhing supana, 
Mrih pana pranaweng kapti, 
Tis tising tyas marsudi, 
Mardawaning budya tulus, 
Mesu reh kasudarman, 
Neng tepining jalanidhi, 
Sruning brata kataman wahyu dyatmika. 
 | 
Setiap mengembara meninggalkan rumah (istana), 
berkelana ke tempat yang sunyi (dari hawa nafsu), 
menghirup  tingginya ilmu, 
agar jelas apa yang menjadi tujuan (hidup) sejati. 
Hati bertekad selalu berusaha dengan tekun, 
memperdayakan akal budi 
menghayati cinta kasih, 
ditepinya samudra. 
Kuatnya bertapa diterimalah wahyu dyatmika (hidup yang   sejati). 
 | 
18 
 | 
Wikan wengkoning samodra, 
Kederan wus den ideri, 
Kinemat kamot hing driya, 
Rinegan segegem dadi, 
Dumadya angratoni, 
Nenggih Kangjeng Ratu Kidul, 
Ndedel nggayuh nggegana, 
Umara marak maripih, 
Sor prabawa lan wong agung Ngeksiganda 
 | 
Memahami kekuasaan di dalam samodra seluruhnya sudah   dijelajahi, 
“kesaktian” melimputi indera 
Ibaratnya cukup satu genggaman saja sudah jadi, berhasil   berkuasa, 
Kangjeng Ratu Kidul, 
Naik menggapai awang-awang, 
(kemudian) datang menghadap dengan penuh hormat, 
kepada Wong Agung Ngeksigondo. 
 | 
19 
 | 
Dahat denira aminta, 
Sinupeket pangkat kanthi, 
Jroning alam palimunan, ing pasaban saben sepi, 
Sumanggem anyanggemi, 
Ing karsa kang wus tinamtu, 
Pamrihe mung aminta, 
Supangate teki-teki, 
Nora ketang teken janggut suku jaja. 
 | 
Memohon dengan sangat lah beliau, 
agar diakui sebagai sahabat setia, di dalam alam gaib, 
tempatnya berkelana setiap sepi. 
Bersedialah menyanggupi, 
kehendak yang sudah digariskan. 
Harapannya hanyalah meminta 
restu dalam bertapa, 
Meski dengan susah payah. 
 | 
20 
 | 
Prajanjine abipraya, 
Saturun-turuning wuri, 
Mangkono trahing ngawirya, 
Yen amasah mesu budi, 
Dumadya glis dumugi, 
Iya ing sakarsanipun, 
Wong agung Ngeksiganda, 
Nugrahane prapteng mangkin, 
Trah tumerah dharahe padha wibawa. 
 | 
Perjanjian sangat mulia, 
untuk seluruh keturunannya di kelak   kemudian hari. 
Begitulah seluruh keturunan orang luhur, 
bila mau mengasah akal budi 
akan cepat berhasil, 
apa yang diharapkan orang besar Mataram, 
anugerahnya   hingga kelak dapat mengalir di seluruh darah keturunannya,
 dapat memiliki   wibawa. 
 | 
21 
 | 
Ambawani tanah Jawa, 
Kang padha jumeneng aji, 
Satriya dibya sumbaga, 
Tan lyan trahing Senopati, 
Pan iku pantes ugi, 
Tinelad labetipun, 
Ing sakuwasanira, 
Enake lan jaman mangkin, 
Sayektine tan bisa ngepleki kuna. 
 | 
Menguasai tanah Jawa (Nusantara), 
yang menjadi raja (pemimpin), 
satria sakti tertermasyhur, 
tak lain keturunan Senopati, 
hal ini pantas pula 
sebagai tauladan budi    pekertinya, 
Sebisamu, terapkan di zaman nanti, 
Walaupun tidak bisa 
persis sama seperti di masa silam. 
 | 
22 
 | 
Lowung kalamun tinimbang, 
Ngaurip tanpa prihatin, 
Nanging ta ing jaman mangkya, 
Pra mudha kang den karemi, 
Manulad nelad nabi, 
Nayakengrat gusti rasul, 
Anggung ginawe umbag, 
Saben seba mampir masjid, 
Ngajab-ajab tibaning mukjijat drajat. 
 | 
Mending bila dibanding orang hidup tanpa   prihatin, 
namun di masa yang akan datang (masa   kini), 
yang digemari anak muda, 
meniru-niru nabi, rasul utusan Tuhan, 
yang hanya dipakai untuk menyombongkan   diri, 
setiap akan bekerja singgah dulu di   masjid, 
Mengharap mukjizat agar mendapat derajat   (naik pangkat). 
 | 
23 
 | 
Anggung anggubel sarengat, 
Saringane tan den wruhi, 
Dalil dalaning ijemak, 
Kiyase nora mikani, 
Ketungkul mungkul sami, 
Bengkrakan mring masjid agung, 
Kalamun maca kutbah, 
Lelagone Dandanggendis, 
Swara arum ngumandhang cengkok palaran 
 | 
Hanya memahami sariat (kulitnya) saja, sedangkan hakekatnya   tidak dikuasai, 
Pengetahuan untuk memahami makna dan suri tauladan   tidaklah mumpuni 
Mereka lupa diri, (tidak sadar) 
bersikap berlebih-lebihan di masjid besar, 
Bila membaca khotbah 
berirama gaya dandanggula (menghanyutkan hati), 
suara merdu bergema gaya palaran (lantang  bertubi-tubi). 
 | 
24 
 | 
Lamun sira paksa nulad, 
Tuladhaning Kangjeng Nabi, 
O, ngger kadohan panjangkah, 
Wateke tan betah kaki, 
Rehne ta sira Jawi, 
Sathithik bae wus cukup, 
Aywa guru aleman, 
Nelad kas ngepleki pekih, 
Lamun pangkuh pangangkah yekti karahmat. 
 | 
Jika kamu memaksa meniru, 
tingkah laku `Kanjeng Nabi, 
Oh, nak terlalu naif, 
Biasanya tak akan betah nak, 
Karena kamu itu orang Jawa, 
sedikit saja sudah cukup. 
Janganlah sekedar mencari sanjungan, 
Mencontoh-contoh mengikuti fiqih, 
apabila mampu, 
memang ada harapan mendapat rahmat. 
 | 
25 
 | 
Naging enak ngupa boga, 
Reh ne ta tinitah langip, 
Apata suweting Nata, 
Tani tanapi agrami, 
Mangkono mungguh mami, 
Padune wong dahat cubluk, 
Durung wruh cara arab, 
Jawaku wae tan ngenting, 
Parandene paripaksa mulang putra. 
 | 
Tetapi seyogyanya mencari nafkah, 
Karena diciptakan sebagai makhluk lemah, 
Apakah mau mengabdi kepada raja, 
Bercocok tanam atau berdagang, 
Begitulah menurut pemahamanku, 
Sebagai orang yang sangat bodoh, 
Belum paham cara Arab, 
Tata cara Jawa saja tidak mengerti, 
Namun memaksa diri mendidik anak. 
 | 
26 
 | 
Saking duk maksih taruna, 
Sadhela wus anglakoni, 
Aberag marang agama, 
Maguru anggering kaji, 
Sawadine tyas mami, 
Banget wedine ing mbesuk, 
Pranatan ngakir jaman, 
Tan tutug kaselak ngabdi, 
Nora kober sembahyang gya tinimbalan. 
 | 
Dikarenakan waktu masih muda, 
Keburu menempuh belajar pada agama, 
Berguru menimba ilmu pada yang haji, maka yang   terpendam dalam hatiku, menjadi 
sangat takut akan hari kemudian, 
Keadaan di akhir zaman, 
Tidak tuntas keburu “mengabdi” 
Tidak sempat sembahyang terlanjur dipanggil. 
 | 
27 
 | 
Marang ingkang asung pangan, 
Yen kesuwen den dukani, 
Abubrah kawur tyas ingwang, 
Lir kiyamat saben ari, 
Bot Allah apa Gusti, 
Tambuh tambuh solahingsun, 
Lawas lawas nggraita, 
Rehne ta suta priyayi, 
Yen mamriha dadi kaum temah nistha. 
 | 
Kepada yang memberi makan, 
Jika kelamaan dimarahi, 
Menjadi kacau balau perasaanku, 
Seperti kiyamat saban hari, 
Berat “Allah” atau “Gusti”, 
Bimbanglah sikapku, 
Lama-lama berfikir, 
Karena anak turun priyayi, 
Bila ingin jadi juru doa (kaum) dapatlah nista, 
 | 
28 
 | 
Tuwin ketip suragama, 
Pan ingsun nora winaris, 
Angur baya ngantepana, 
Pranatan wajibing urip, 
Lampahan angluluri, 
Kuna kumunanira, 
Kongsi tumekeng samangkin, 
Kikisane tan lyan amung ngupa boga. 
 | 
begitu pula jika aku menjadi pengurus dan juru dakwah   agama. 
Karena aku bukanlah keturunannya, 
Lebih baik memegang teguh 
aturan dan kewajiban hidup, 
Menjalankan pedoman hidup 
warisan leluhur dari zaman dahulu kala hingga kelak   kemudian hari. 
Ujungnya tidak lain hanyalah mencari nafkah. 
 | 
29 
 | 
Bonggan kan tan merlok-na, 
Mungguh ugering ngaurip, 
Uripe lan tri prakara, 
Wirya arta tri winasis, 
Kalamun kongsi sepi, 
Saka wilangan tetelu, 
Telas tilasing janma, 
Aji godhong jati aking, 
Temah papa papariman ngulandara. 
 | 
Salahnya sendiri yang tidak mengerti, 
Paugeran orang hidup itu demikian seyogyanya, 
hidup dengan tiga perkara; 
Keluhuran (kekuasaan), harta (kemakmuran), ketiga   ilmu   pengetahuan. 
Bila tak satu pun dapat diraih dari ketiga perkara itu, 
habis lah harga diri manusia. 
Lebih berharga daun jati kering, akhirnya mendapatlah   derita, jadi pengemis dan terlunta. 
 | 
30 
 | 
Kang wus waspadha ing patrap, 
Manganyut ayat winasis, 
Wasana wosing jiwangga, 
Melok tanpa aling-aling, 
Kang ngalingi kalingling, 
Wenganing rasa tumlawung, 
Keksi saliring jaman, 
Angelangut tanpa tepi, 
Yeku ingaran tapa tapaking Hyang Suksma. 
 | 
Yang sudah paham tata caranya, 
Menghayati ajaran utama, 
Jika berhasil merasuk ke dalam jiwa, 
akan melihat tanpa penghalang, 
Yang menghalangi tersingkir, 
Terbukalah rasa sayup menggema. 
Tampaklah seluruh cakrawala, 
Sepi tiada bertepi, 
Yakni disebut  “tapa tapaking Hyang Sukma”. 
 | 
31 
 | 
Mangkono janma utama, 
Tuman tumanem ing sepi, 
Ing saben rikala mangsa, 
Masah amemasuh budi, 
Laire anetepi, 
Ing reh kasatriyanipun, 
Susilo anor raga, 
Wignya met tyasing sesami, 
Yeku aran wong barek berag agama. 
 | 
Demikianlah manusia utama, 
Gemar terbenam dalam sepi (meredam nafsu), 
Di saat-saat tertentu, 
Mempertajam dan membersihkan budi, 
Bermaksud memenuhi tugasnya sebagai   satria, 
berbuat susila rendah hati, 
pandai menyejukkan hati pada sesama, 
itulah sebenarnya yang disebut menghayati   agama. 
 | 
32 
 | 
Ing jaman mengko pan ora, 
Arahe para taruni, 
Yen antuk tuduh kang nyata, 
Nora pisan den lakoni, 
Banjur njujurken kapti, 
Kakekne arsa winuruk, 
Ngandelken gurunira, 
Panditane praja sidik, 
Tur wus manggon pamucunge 
Mring makripat 
 | 
Di zaman kelak tiada demikian, 
sikap anak muda bila mendapat petunjuk nyata, 
tidak pernah dijalani, 
Lalu hanya menuruti kehendaknya, 
Kakeknya akan diajari, 
dengan mengandalkan gurunya, 
yang dianggap pandita negara yang pandai, 
serta sudah menguasai makrifat. 
 | 
PUCUNG (Sembah Jiwa/Hakekat) 
 | 
||
33 
 | 
Ngelmu iku 
Kalakone kanthi laku 
Lekase lawan kas 
Tegese kas nyantosani 
Setya budaya pangekese dur angkara 
 | 
Ilmu (hakekat) itu 
diraih dengan cara menghayati dalam setiap perbuatan, 
dimulai dengan kemauan. 
Artinya, kemauan membangun kesejahteraan terhadap   sesama, 
Teguh membudi daya 
Menaklukkan semua angkara 
 | 
34 
 | 
Angkara gung 
Neng angga anggung gumulung 
Gegolonganira 
Triloka lekeri kongsi 
Yen den umbar ambabar dadi rubeda. 
 | 
Nafsu angkara yang besar 
ada di dalam diri, kuat menggumpal, menjangkau   hingga tiga zaman, jika dibiarkan berkembang akan 
berubah menjadi gangguan. 
 | 
35 
 | 
Beda lamun kang wus sengsem 
Reh ngasamun 
Semune ngaksama 
Sasamane bangsa sisip 
Sarwa sareh saking mardi martatama 
 | 
Berbeda dengan yang sudah menyukai dan menjiwai, 
Watak dan perilaku memaafkan 
pada sesama 
selalu sabar berusaha 
menyejukkan suasana, 
 | 
36 
 | 
Taman limut 
Durgameng tyas kang weh limput 
Karem ing karamat 
Karana karoban ing sih 
Sihing sukma ngrebda saardi pengira 
 | 
Dalam kegelapan. 
Angkara dalam hati yang menghalangi, 
Larut dalam kesakralan hidup, 
Karena temggelam dalam samodra kasih sayang, kasih   sayang sukma (sejati) tumbuh berkembang sebesar gunung 
 | 
37 
 | 
Yeku patut tinulat tulat tinurut 
Sapituduhira, 
Aja kaya jaman mangkin 
Keh pra mudha mundhi diri 
Rapal makna 
 | 
Itulah yang pantas ditiru, contoh yang patut   diikuti 
seperti semua nasehatku. 
Jangan seperti zaman nanti 
Banyak anak muda yang menyombongkan diri dengan   hafalan ayat 
 | 
38 
 | 
Durung becus kesusu selak besus 
Amaknani rapal 
Kaya sayid weton mesir 
Pendhak pendhak angendhak 
Gunaning jalma 
 | 
Belum mumpuni sudah berlagak pintar. 
Menerangkan ayat 
seperti sayid dari Mesir 
Setiap saat meremehkan kemampuan orang   lain. 
 | 
39 
 | 
Kang kadyeku 
Kalebu wong ngaku aku 
akale alangka 
Elok Jawane denmohi 
Paksa langkah ngangkah met 
Kawruh ing Mekah 
 | 
Yang seperti itu 
termasuk orang mengaku-aku 
Kemampuan akalnya dangkal 
Keindahan ilmu Jawa malah ditolak. 
Sebaliknya, memaksa diri mengejar ilmu di Mekah, 
 | 
40 
 | 
Nora weruh 
rosing rasa kang rinuruh 
lumeketing angga 
anggere padha marsudi 
kana kene kaanane nora beda 
 | 
tidak memahami 
hakekat ilmu yang dicari, 
sebenarnya ada di dalam diri. 
Asal mau berusaha 
sana sini (ilmunya) tidak berbeda, 
 | 
41 
 | 
Uger lugu 
Den ta mrih pralebdeng kalbu 
Yen kabul kabuka 
Ing drajat kajating urip 
Kaya kang wus winahya sekar srinata 
 | 
Asal tidak banyak tingkah, 
agar supaya merasuk ke dalam sanubari. 
Bila berhasil, terbuka derajat kemuliaan hidup yang sebenarnya. 
Seperti yang telah tersirat dalam tembang sinom (di   atas). 
 | 
42 
 | 
Basa ngelmu 
Mupakate lan panemune 
Pasahe lan tapa 
Yen satriya tanah Jawi 
Kuna kuna kang ginilut tripakara 
 | 
Yang namanya ilmu, dapat berjalan bila sesuai dengan   cara pandang kita. 
Dapat dicapai dengan usaha yang gigih. 
Bagi satria tanah Jawa, 
dahulu yang menjadi pegangan adalah tiga perkara yakni; 
 | 
43 
 | 
Lila lamun kelangan nora gegetun 
Trima yen ketaman 
Sakserik sameng dumadi 
Tri legawa nalangsa srah ing Bathara 
 | 
Ikhlas bila kehilangan tanpa menyesal, 
Sabar jika hati disakiti sesama, 
Ketiga ; lapang dada sambil 
berserah diri pada Tuhan. 
 | 
44 
 | 
Bathara gung 
Inguger graning jajantung 
Jenek Hyang wisesa 
Sana pasenedan suci 
Nora kaya si mudha mudhar angkara 
 | 
Tuhan Maha Agung 
diletakkan dalam setiap hela nafas 
Menyatu dengan Yang Mahakuasa 
Teguh mensucikan diri 
Tidak seperti yang muda, 
mengumbar nafsu angkara. 
 | 
45 
 | 
Nora uwus 
Kareme anguwus uwus 
Uwose tan ana 
Mung janjine muring muring 
Kaya buta buteng betah anganiaya 
 | 
Tidak henti hentinya 
gemar mencaci maki. 
Tanpa ada isinya 
kerjaannya marah-marah 
seperti raksasa; bodoh, mudah marah dan menganiaya   sesama. 
 | 
46 
 | 
Sakeh luput 
Ing angga tansah linimput 
Linimpet ing sabda 
Narka tan ana udani 
Lumuh ala ardane ginawa gada 
 | 
Semua kesalahan 
dalam diri selalu ditutupi, 
ditutup dengan kata-kata 
mengira tak ada yang mengetahui, 
bilangnya enggan berbuat jahat 
padahal tabiat buruknya membawa kehancuran. 
 | 
47 
 | 
Durung punjul 
Ing kawruh kaselak jujul 
Kaseselan hawa 
Cupet kapepetan pamrih 
tangeh nedya anggambuh 
mring Hyang Wisesa 
 | 
Belum cakap ilmu 
Buru-buru ingin dianggap pandai. 
Tercemar nafsu selalu merasa kurang, 
dan tertutup oleh pamrih, 
sulit untuk manunggal pada Yang Mahakuasa. 
 | 
GAMBUH (Langkah Catur Sembah) 
 | 
||
48 
 | 
Samengko ingsun tutur 
Sembah catur supaya lumuntur 
Dhihin raga, cipta, jiwa, rasa, kaki 
Ing kono lamun tinemu 
Tandha nugrahaning Manon 
 | 
Kelak saya bertutur, 
Empat macam sembah supaya dilestarikan; 
Pertama; sembah raga,   kedua;   sembah cipta, ketiga;   sembah jiwa, dan keempat; sembah rasa,   anakku ! 
Di situlah akan bertemu dengan 
pertanda anugrah Tuhan. 
 | 
49 
 | 
Sembah raga punika 
Pakartine wong amagang laku 
Susucine asarana saking warih 
Kang wus lumrah limang wektu 
Wantu wataking weweton 
 | 
Sembah raga adalah 
Perbuatan orang yang lagi magang   “olah batin” 
Menyucikan diri dengan sarana air, 
Yang sudah lumrah misalnya lima waktu 
Sebagai rasa menghormat waktu 
 | 
50 
 | 
Inguni uni durung 
Sinarawung wulang kang sinerung 
Lagi iki bangsa kas ngetokken anggit 
Mintokken kawignyanipun 
Sarengate elok elok 
 | 
Zaman dahulu belum 
pernah dikenal ajaran yang penuh tabir, 
Baru kali ini ada orang menunjukkan hasil rekaan, 
memamerkan ke-bisa-an nya 
amalannya aneh aneh 
 | 
51 
 | 
Thithik kaya santri Dul 
Gajeg kaya santri brai kidul 
Saurute Pacitan pinggir pasisir 
Ewon wong kang padha nggugu 
Anggere padha nyalemong 
 | 
Kadang seperti santri “Dul”  (gundul) 
Bila tak salah, seperti santri wilayah selatan 
Sepanjang Pacitan tepi pantai 
Ribuan orang yang percaya. 
Asal-asalan dalam berucap 
 | 
52 
 | 
Kasusu arsa weruh 
Cahyaning Hyang kinira yen karuh 
Ngarep arep urub arsa den kurebi 
Tan wruh kang mangkono iku 
Akale kaliru enggon 
 | 
Keburu ingin tahu, 
cahaya Tuhan dikira dapat ditemukan, 
Menanti-nanti besar keinginan (mendapatkan anugrah) namun   gelap mata 
Orang tidak paham yang demikian itu 
Nalarnya sudah salah kaprah 
 | 
53 
 | 
Yen ta jaman rumuhun 
Tata titi tumrah tumaruntun 
Bangsa srengat tan winor lan laku batin 
Dadi nora gawe bingung 
Kang padha nembah Hyang Manon 
 | 
Bila   zaman dahulu, 
Tertib   teratur runtut harmonis 
sariat   tidak dicampur aduk dengan olah batin,  
jadi   tidak membuat bingung 
bagi   yang menyembah Tuhan 
 | 
54 
 | 
Lire sarengat iku 
Kena uga ingaran laku 
Dhingin ajeg kapindone ataberi 
Pakolehe putraningsun 
Nyenyeger badan mrih kaot 
 | 
Sesungguhnya sariat itu 
dapat disebut olah,   yang bersifat ajeg dan tekun. 
Anakku, hasil sariat adalah dapat menyegarkan badan 
agar lebih baik, 
 | 
55 
 | 
Wong seger badanipun 
Otot daging kulit balung sungsum 
Tumrah ing rah memarah 
Antenging ati 
Antenging ati nunungku 
Angruwat ruweding batos 
 | 
badan, otot, daging, kulit dan tulang sungsumnya   menjadi segar, 
Mempengaruhi darah, membuat tenang di hati. 
Ketenangan hati membantu 
Membersihkan kekusutan batin 
 | 
56 
 | 
Mangkono mungguh ingsun 
Ananging ta sarehne asnafun 
Beda beda panduk pandhuming dumadi 
Sayektine nora jumbuh 
Tekad kang padha linakon 
 | 
Begitulah menurut ku ! 
Tetapi karena orang itu berbeda-beda, 
Beda pula garis nasib dari Tuhan. 
Sebenarnya tidak cocok 
tekad yang pada dijalankan itu 
 | 
57 
 | 
Nanging ta paksa tutur 
Rehne tuwa tuwase mung catur 
Bok lumuntur lantaraning reh utami 
Sing sapa temen tinemu 
Nugraha geming kaprabon 
 | 
Namun terpaksa memberi nasehat 
Karena sudah tua kewajibannya hanya memberi petuah. 
Siapa tahu dapat lestari menjadi pedoman tingkah laku   utama. 
Barang siapa bersungguh-sungguh akan 
mendapatkan anugrah kemuliaan dan kehormatan. 
 | 
58 
 | 
Samengko sembah kalbu 
Yen lumintu uga dadi laku 
Laku agung kang kagungan Narapati 
Patitis tetesing kawruh 
Meruhi marang kang momong 
 | 
Nantinya, sembah   kalbu itu 
jika berkesinambungan juga menjadi olah spiritual. 
Olah (spiritual) tingkat tinggi yang dimiliki Raja. 
Tujuan ajaran ilmu ini; 
untuk memahami yang mengasuh diri (guru sejati/pancer) 
 | 
59 
 | 
Sucine tanpa banyu 
Mung nyunyuda mring hardaning kalbu 
Pambukane tata titi ngati ati 
Atetep telaten atul 
Tuladan marang waspaos 
 | 
Bersucinya tidak menggunakan air 
Hanya menahan nafsu di hati 
Dimulai dari perilaku yang tertata,   teliti dan hati-hati (eling dan waspada) 
Teguh, sabar dan tekun, 
semua menjadi watak dasar, 
Teladan bagi sikap waspada. 
 | 
60 
 | 
Mring jatining pandulu 
Panduk ing ndon dedalan satuhu 
Lamun lugu legutaning reh maligi 
Lageane tumalawung 
Wenganing alam kinaot 
 | 
Dalam penglihatan yang sejati, 
Menggapai sasaran dengan tata cara yang benar. 
Biarpun sederhana tatalakunya dibutuhkan   konsentrasi 
Sampai terbiasa mendengar suara   sayup-sayup dalam keheningan 
Itulah, terbukanya “alam lain” 
 | 
61 
 | 
Yen wus kambah kadyeku 
Sarat sareh saniskareng laku 
Kalakone saka eneng ening eling 
Ilanging rasa tumlawung 
Kono adiling Hyang Manon 
 | 
Bila telah mencapai seperti itu, 
Saratnya sabar segala tingkah laku. 
Berhasilnya dengan cara; 
Membangun kesadaran, mengheningkan cipta,    pusatkan fikiran kepada energi Tuhan. 
Dengan hilangnya rasa sayup-sayup, di situlah   keadilan Tuhan terjadi. (jiwa  memasuki   alam gaib rahasia Tuhan) 
 | 
62 
 | 
Gagare ngunggar kayun 
Tan kayungyun mring ayuning kayun 
Bangsa anggit yen ginigit nora dadi 
Marma den awas den emut 
Mring pamurunging kalakon 
 | 
Gugurnya jika menuruti kemauan jasad (nafsu) 
Tidak suka dengan indahnya kehendak rasa sejati, 
Jika merasakan keinginan yang tidak-tidak akan gagal. 
Maka awas dan ingat lah 
dengan yang membuat gagal tujuan 
 | 
63 
 | 
Samengko kang tinutur 
Sembah katri kang sayekti katur 
Mring Hyang Sukma sukmanen saari ari 
Arahen dipun kacakup 
Sembaling jiwa sutengong 
 | 
Nanti yang diajarkan 
Sembah   ketiga yang sebenarnya    diperuntukkan kepada Hyang sukma (jiwa). 
Hayatilah dalam kehidupan sehari-hari 
Usahakan agar mencapai sembah jiwa ini anakku ! 
 | 
64 
 | 
Sayekti luwih perlu 
Ingaranan pepuntoning laku 
Kalakuwan tumrap kang bangsaning batin 
Sucine lan awas emut 
Mring alaming lama maot 
 | 
Sungguh lebih penting, yang 
disebut sebagai ujung jalan spiritual, 
Tingkah laku olah batin, yakni 
menjaga kesucian dengan awas dan selalu   ingat akan alam nan abadi kelak. 
 | 
65 
 | 
Ruktine ngangkah ngukut 
Ngiket ngruket triloka kakukut 
Jagad agung ginulung lan jagad alit 
Den kandel kumadel kulup 
Mring kelaping alam kono 
 | 
Cara menjaganya dengan menguasai, mengambil, mengikat,   merangkul erat tiga jagad yang dikuasai. 
Jagad besar tergulung oleh jagad kecil, 
Pertebal keyakinanmu anakku ! 
Akan kilaunya alam tersebut. 
 | 
66 
 | 
Kaleme mawi limut 
Kalamatan jroning alam kanyut 
Sanyatane iku kanyatan kaki 
Sejatine yen tan emut 
Sayekti tan bisa awor 
 | 
Tenggelamnya rasa melalui suasana “remang   berkabut”, 
Mendapat firasat dalam alam yang   menghanyutkan, 
Sebenarnya hal itu kenyataan, anakku ! 
Sejatinya jika tidak ingat 
Sungguh tak bisa “larut” 
 | 
67 
 | 
Pamete saka luyut 
Sarwa sareh saliring panganyut 
Lamun yitna kayitnan kang mitayani 
Tarlen mung pribadinipun 
Kang katon tinonton kono 
 | 
Jalan keluarnya dari luyut (batas antara   lahir dan batin) 
Tetap sabar mengikuti “alam  yang menghanyutkan” 
Asal hati-hati dan waspada yang menuntaskan tidak   lain hanyalah diri pribadinya 
yang tampak terlihat di situ 
 | 
68 
 | 
Nging away salah surup 
Kono ana sajatining urub 
Yeku urub pangareb uriping budi 
Sumirat sirat narawung 
Kadya kartika katonton 
 | 
Tetapi jangan salah mengerti 
Di situ ada cahaya sejati 
Ialah cahaya pembimbing, 
energi penghidup akal budi. 
Bersinar lebih terang dan cemerlang, 
tampak bagaikan bintang 
 | 
69 
 | 
Yeku wenganing kalbu 
Kabukane kang wengku winengku 
Wewengkone wis kawengku neng sireki 
Nging sira uga kawengku 
Mring kang pindha kartika byor 
 | 
Yaitu membukanya pintu hati 
Terbukanya yang kuasa-menguasai (antara cahaya/nur   dengan jiwa/roh). 
Cahaya itu sudah kau (roh)  kuasai 
Tapi kau (roh) juga dikuasai 
oleh cahaya yang seperti bintang cemerlang. 
 | 
70 
 | 
Samengko ingsun tutur 
Gantya sembah ingkang kaping catur 
Sembah rasa karasa wosing dumadi 
Dadine wis tanpa tuduh 
Mung kalawan kasing batos 
 | 
Nanti ingsun ajarkan, 
Beralih sembah yang ke empat. 
Sembah   rasa terasalah hakekat kehidupan. 
Terjadinya sudah tanpa petunjuk, 
hanya dengan kesentosaan batin 
 | 
71 
 | 
Kalamun durung lugu 
Aja pisan wani ngaku aku 
Antuk siku kang mangkono iku kaki 
Kena uga wenang muluk 
Kalamun wus padha melok 
 | 
Apabila belum bisa membawa diri, 
Jangan sekali-kali berani mengaku-aku, 
mendapat laknat yang demikian itu anakku ! 
Artinya, seseorang berhak berkata apabila   sudah mengetahui dengan nyata. 
 | 
72 
 | 
Meloke ujar iku 
Yen wus ilang sumelanging kalbu 
Amung kandel kumandel 
Amarang ing takdir 
Iku den awas den emut 
Den memet yen arsa momot 
 | 
Menghayati pelajaran ini 
Bila sudah hilang keragu-raguan hati. 
Hanya percaya dengan sungguh-sungguh kepada   takdir 
itu harap diwaspadai, diingat, 
dicermati bila ingin menguasai seluruhnya. 
 | 
73 
 | 
Pamoting ujar iku 
Kudu santosa ing budi teguh sarta sabar tawekal   legaweng ati 
Trima lila ambeg sadu 
Weruh wekasing dumados 
 | 
Melaksanakan petuah itu 
Harus kokoh budipekertinya 
Teguh serta sabar 
tawakal lapang dada 
Menerima dan ikhlas apa adanya sikapnya dapat dipercaya 
Mengerti “sangkan paraning dumadi”. 
 | 
74 
 | 
Sabarang tindak tanduk 
Tumindake lan sakadaripun, 
Den ngaksama kasisipaning sesami, 
Sumimpanga ing laku dur, 
Hardaning budi kang ngrodon. 
 | 
Segala tindak tanduk 
dilakukan ala kadarnya, 
memberi maaf atas kesalahan sesama, 
menghindari perbuatan tercela, 
(dan) watak angkara yang besar. 
 | 
75 
 | 
Dadya weruh iya dudu, 
Yeku minangka pandaming kalbu, 
Ingkang buka ing kijab bullah agaib, 
Sesengkeran kang sinerung, 
Dumunung telenging batos. 
 | 
Sehingga tahu baik dan buruk, 
Demikian itu sebagai ketetapan hati, 
Yang membuka penghalang/tabir  antara insan dan Tuhan, 
Tersimpan dalam rahasia, 
Terletak di dalam batin. 
 | 
76 
 | 
Rasaning urip iku, 
Krana momor pamoring sawujud, 
Wujudollah sumrambah ngalam sakalir, 
Lir manis kalawan madu, 
Endi arane ing kono. 
 | 
Rasa hidup itu 
dengan cara manunggal dalam satu wujud, 
Wujud Tuhan meliputi alam semesta, 
bagaikan rasa manis dengan madu. Begitulah   ungkapannya. 
 | 
77 
 | 
Endi manis endi madu, 
Yen wis bisa nuksmeng pasang semu, 
Pasamoaning hebing kang Mahasuci, 
Kasikep ing tyas kacakup, 
Kasat mata lair batos. 
 | 
Mana manis mana madu, 
apabila sudah bisa menghayati gambaran itu, 
Bagaimana pengertian sabda Tuhan, 
Hendaklah digenggam di dalam hati, sudah jelas dipahami   secara lahir dan batin. 
 | 
78 
 | 
Ing batin tan kaliru 
Kedhap kilap liniling ing kalbu, 
Kang minangka colok celaking Hyang Widhi, 
Widadaning budi sadu, 
Pandak panduking liru nggon. 
 | 
Dalam batin tak keliru, 
Segala cahaya indah dicermati dalam hati, 
Yang menjadi petunjuk dalam memahami hakekat   Tuhan, 
Selamatnya karena budi (bebuden)  yang jujur (hilang nafsu), 
Agar dapat merasuk beralih “tempat”. 
 | 
79 
 | 
Nggonira mrih tulus, 
Kalaksitaning reh kang rinuruh, 
Nggyanira mrih wiwal warananing gaib, 
Paranta lamun tan weruh, 
Sasmita jatining endhog. 
 | 
Agar usahamu berhasil, 
Dapat menemukan apa yang dicari, 
upayamu agar dapat melepas penghalang   kegaiban, 
Apabila kamu tidak paham ; lihatlah tentang   bagaimana terjadinya telur. 
 | 
80 
 | 
Putih lan kuningipun, 
Lamun arsa titah, 
titah teka mangsul, 
Dene nora mantra-mantra yen ing lair, 
Bisa aliru wujud, 
Kadadeyane ing kono. 
 | 
Putih dan kuningnya, 
bila akan mewujud (menetas), 
wujud datang berganti, 
tak disangka-sangka, 
bila kelahirannya 
dapat berganti wujud, 
Kejadiannya di situ ! 
 | 
81 
 | 
Istingarah tan metu, 
Lawan istingarah tan lumebu, 
Dene ing njro wekasane dadi njawi, 
Rasakna kang tuwajuh, 
Aja kongsi kabasturon. 
 | 
Dipastikan tidak keluar, 
juga tidak masuk, 
Kenyataannya yang di dalam akhirnya menjadi di   luar, 
Rasakan sunguh-sungguh, 
Jangan sampai terlanjur tak bisa memahami. 
 | 
82 
 | 
Karana yen kebanjur, 
Kajantaka tumekeng saumur, 
Tanpa tuwas yen tiwasa ing dumadi, 
Dadi wong ina tan weruh, 
Dheweke den anggep dayoh. 
 | 
Sebab apabila sudah terlanjur, 
akan tak tenang sepanjang hidup, tidak ada gunanya bila   kelak mati, 
Menjadi orang hina yang bodoh, 
dirinya sendiri malah dianggap tamu. 
 | 

